HISTORIA WSI I PAŁACU GRUSZÓW
Wieś Gruszów (przed wojną Birkholz) powstała prawdopodobnie w latach 1241-1350 w okresie wielkiej germańskiej kolonizacji Śląska.
Najstarsze źródłowe informacje o wsi pochodzą z 1369 r. Gruszów stanowił wówczas jedno dobro rycerskie z pobliskimi Stefanowicami. Pierwszym znanym właścicielem wsi był Petsche von Reichenbach, który to wg. wpisu w Landbuchu z 21.II.1369 r. pozostawił majątek jako oprawę wdowią swej małżonce Katarzynie.
Pod koniec XIV wieku wieś należała do Janka von Chotyenicza, który w 1393 r. odsprzedał ją mieszczanom świdnickim Nickelowi i Franzkowi Tscheche. Kroniki historyczne milczą na temat własności w następnym stuleciu - prawdopodobnie majątek znajdował się w tym czasie w rękach mieszczańskich rodzin miasta Świdnicy.
Do roku 1511 właścicielem Gruszowa był Jorge [George] von Czettritz, jego płyta nagrobna wmurowana jest w posadzce ołtarza bocznego w kościele w sąsiednich Śmiałowicach.
W 1519 r. właścicielem majątku (według ówczesnej pisowni miejscowości Bürgholtz) był Caspar Laßar zu Nimbke. W 1550 r. właścicielem Gruszowa (Birkholz) był rycerz Christoph von Temericz, do którego należały również Stefanowice (Stäubchen). Od 1576 roku majątek rycerski należał do Ernsta von Zedlitz z Wilkowa (Wilkau), który to w 1580 roku zdobył złą sławę, gdy "z wściekłego gniewu zadźgał sztyletem parobka na śmierć" - za co wypłacił przyjaciołom nieszczęśnika odszkodowanie w wysokości 200 talarów. W 1594 roku właścicielem Gruszowa był George von Seidlitz, w 1619 roku Hans von Schindel, a po nim George Christoph von Taubadel.
Wojna 30-letnia przyniosła, jak i wszystkim sąsiednim wsiom, również zagładę Gruszowa. „Gruszów całkowicie zniszczony” głosi wzmianka z 1641 r., jednak już wówczas 4 domy zostały odbudowane. W roku 1642 r. stoczono nieopodal Gruszowa jedną z ważniejszych bitew na Dolnym Śląsku w ramach wojny trzydziestoletniej - tzw. "Bitwę pod Marcinowicami i Szczepanowem" (niem. „Das Gefecht von Groß Merzdorf und Stephansheim"). W starciu brało udział kilkanaście tysięcy walczących, zaś obszar, na którym stoczono przedmiotową walkę, obejmował tereny pomiędzy Gruszowem, Marcinowicami aż do wysokości Szczepanowa.
W 1652 r. podniosło się ze zgliszcz kolejnych 5 domostw. Pod koniec XVII wieku Gruszów należał do Hansa Ernsta von Schweinichen. 9 marca 1684 r. von Schweinichen chciał pożyczyć od świdnickich jezuitów 5000 złotych reńskich. Ponieważ nie dysponowali taką sumą, zaoferował im majątek Birkholz na sprzedaż. 16 kwietnia 1684 r. majątek, który leżał w bezpośrednim sąsiedztwie innych posiadłości jezuickich, przeszedł w ich posiadanie za 2400 złotych reńskich lub 2000 talarów śląskich. Jednakże transakcji kupna nie zatwierdził Urząd Królewski w Jaworze, prawdopodobnie z obawy, aby majętność zakonna nie stała się w tym rejonie zbyt olbrzymia.
Kolejnymi znanymi nam właścicielami wsi byli: w 1707 roku Bernhard von Czettriz z Boleścina (Pilzen), w 1733 roku Sophie Magdalena von Bredow, z domu von Sommerfeld.
W czasie wojny siedmioletniej Gruszów zyskał pewne znaczenie historyczne. Dwa bataliony rozbiły swój obóz nieopodal miejscowości, a sam Gruszów na krótko stał się kwaterą główną wojsk austriackich. Generał hrabia Franz Leopold von Nádasdy zatrzymał się tutaj 13 października 1757 roku, kiedy to dowodzone przez niego wojska oblegały Świdnicę, co ilustruje koloryzowana rycina.
W 1778 r. właścicielem Gruszowa był Ernst Christian von Hohendorf (pułkownik i komendant twierdzy Schweidnitz), rok później Charlotte Sophie von Hohendorf. Wieś liczyła wtedy jeden folwark, 15 gospodarstw zagrodników, 3 chałupników, 139 mieszkańców.
W 1785 r. jako właścicielka wsi wymieniana jest Johanne Magdalene Sophie von Stryk z domu von Czettritz-Neuhaus. W kolejnych latach Pani von Stryk ponownie wyszła za mąż za barona Johanna Albrechta von Buddenbrock. Z tego małżeństwa wywodzi się pięcioro dzieci, m.in. Beate Johanne Caroline (1768-1840), która 05 maja 1790 r. wyszła za mąż za Gottharda von Dresky (1758-1832), do którego należały Grodziszcze Górne (Ober-Gräditz) i Mościsko (Nieder-Faulbrück). Po śmierci matki Beate Johanne Caroline von Dresky, odziedziczyła 06 grudnia 1825 r. majątek Gruszów. W tym czasie posiadłość rycerska liczyła 101 ha ziemi.
Rodzina von Dresky wzniosła swoją siedzibę szlachecką w Gruszowie ok. 1830 roku, prawdopodobnie na miejscu starszego historycznie założenia, na co wskazują elementy kamieniarki użyte wtórnie przy budowie, obszerne fundamenty pałacu oraz prowadzący z piwnicy tunel ucieczkowy. Z przekazu potomków rodziny von Dresky wiemy, że pierwsza wzniesiona rezydencja spaliła się w okresie 1832-1840 r. Została ona jednak szybko odbudowana po 1840 r. przez Hermana von Dresky (1806-1852). W spisie wsi i miejscowości Johanna Georga Knie wydanym w roku 1845 siedziba rodziny w Gruszowie widnieje już jako „herrschaftliches Schloss”. Hermann von Dresky z powodów ekonomicznych sprzedaje odziedziczone po ojcu Gotthardzie posiadłości Grodziszcze Górne i Mościsko.
Żona Hermana, Auguste von Dresky (1813-1875) z domu von Nimptsch zapisała w swoim testamencie, że majątek rycerski w Gruszowie ma przejść na jej pierworodnego syna Eugena von Dresky (1831-1892) za ustaloną cenę 80.000 Reichstalarów. Z zestawienia majątku wynika jednak, że Eugen von Dresky przyjął ciężką spuściznę, matka Auguste pozostawiła swoim dzieciom prawie po dach zadłużony majątek. Po śmierci Eugena von Dresky majątek Gruszowa przejmuje jego najstarszy syn Hermann von Dresky (1870-1943).
15 października 1900 r. Hermann von Dresky żeni się z baronową Johanną von Zedlitz. Pieniądze z posagu małżonki pozwalają na rozbudowę pałacu, która została zakończona w 1903 r. Rezydencja została przebudowana na reprezentacyjny budynek pałacowy w stylu neorenesansowym. W tym celu rozebrano dach i lukarnę ścienną, a dotychczasowy budynek główny podwyższono o jedną kondygnację. Końcowy mansardowy dach czterospadowy został doświetlony spiczastymi lukarnami. Ponadto na obu dłuższych bokach wzniesiono ryzalit z dwuspadowym zwieńczeniem. Oprócz starych murów zewnętrznych zachowano czterokolumnowy portyk, na którym zbudowano obszerny taras, z którego roztaczał się widok na park i ogród, jak i drewnianą werandę zbudowaną na wschodniej ścianie pałacu.
Gazeta Schlesisches Tageblatt, Schweidnitzer Stadtblatt opisuje 10 października 1903: „Z budowy pałacu w Birkholz. Przebudowa okazałego budynku pałacowego w Birkholz postępuje w szybkim tempie i ma się zakończyć przed końcem tego roku. W nowym pałacu - prawdziwie wspaniałej budowli - oprócz 2 salonów znajduje się 20 pokoi z wszystkimi przyległymi pomieszczeniami. Jak wiadomo, budynek został zaprojektowany przez mistrza murarskiego pana (Edwarda) Juppe”.
Po śmierci Hermana von Dresky w 1943 r. majątek dziedziczy pierwszy syn Gotthard von Dresky (1904-1971), który jako dyplomowany rolnik do czasów wysiedlenia sam obejmuje zarządzanie.
Pałac w Gruszowie znajdował się na tzw. Liście Grundmanna, spisie miejsc, w których pod koniec II wojny światowej Günther Grundmann, konserwator dolnośląski ulokował najważniejsze zabytki ruchome, głównie z Wrocławia: zbiory muzealne, wyposażenie kościołów ale i prywatne kolekcje, głównie w dolnośląskich pałacach. Naziści obawiali się nalotów i nadejścia Rosjan, dlatego, według wytycznych władz w Berlinie, gromadzili informacje o dziełach sztuki i mieniu kulturalnym przeznaczonym do zabezpieczenia instytucjom państwowym.
Historyk sztuki Grundmann zapewniał składnice w kilkunastu miejscowościach, tak, aby zbiory były rozczłonkowane i w najgorszym wypadku, żeby przetrwała choć część z nich. Do Gruszowa 2 maja 1944 r. przywieziono 100 skrzyń z „cennymi drukami” biblioteki miejskiej we Wrocławiu (Stadtbibliotek Breslau). Jej zasoby zostały zdeponowane w dwóch pomieszczeniach na parterze budynku. Ze służbowej notatki prof. Hippego (ówczesny dyrektor biblioteki miejskiej we Wrocławiu) dowiadujemy się, że 02 lipca 1944 r. do pałacu w Gruszowie przewieziono kolejne 38 skrzyń z „cennymi woluminami”.
Do roku 1945 wieś nosiła nazwę Birkholz, co w bezpośrednim tłumaczeniu oznacza „drewno brzozowe”. Obecna polska nazwa zdaniem wydawnictwa „Nazwy geograficzne Śląska” jest nazwą dzierżawczą od śląskiego nazwiska Grusza lub topograficzną od wyrazu „grusza”. Ciekawostką jest to, że zaraz po zakończeniu II w.ś. wieś nazywała się Gruszewo. Do dziś wielu mieszkańców używa tej starej nazwy mówiąc np.: „jadę do Gruszewa”, „mieszkam w Gruszewie”. Dzisiejszy Gruszów imię swe otrzymał 9. grudnia 1947 r. na podstawie Rozporządzenia Ministrów Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych.
„Dzieci w pałacu gruszewskim czują się doskonale” - dowiadujemy się o tym z gazety z roku 1946. Zaraz po zakończeniu II wojny światowej Pałac Gruszów stał się miejscem wypoczynku. Pierwszymi wczasowiczami byli mali „koloniści”. W tym czasie bowiem, pałacem i przynależącymi do niego ziemiami (130 ha) zarządzał Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), który to w 1946 r. zorganizował tu pierwsze kolonie dla czterdzieściorga dzieci z robotniczych rodzin (przeważnie Fabryki Liczników i Zegarów oraz Zjednoczenia Kamieniołomów). Punkt kolonii prowadzony był w tym czasie przez Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (RTPD), socjalistyczną organizacją opieki nad dziećmi, działającą pod tą nazwą do 1949 r.
Z notatki ze zjazdu ZNP, który odbył się 24 października 1945 r. dowiadujemy się: „Zarząd wystarał się od Urzędu Ziemskiego o majątek [..] obejmujący 130 ha ziemi oraz dość obszerny pałac […] Największą bolączką zagospodarowania majątku jest brak zboża na odsiew. Zarząd uczyni wszystko, ażeby otrzymać ziarno. W tym celu nawiązał kontakt z organami władz administracyjnych oraz radziecką Komendą Wojskową”.
Po 1945 roku pałac stanowił mienie Państwowego Funduszu Ziemi, właścicielem majątku w Gruszowie był, do chwili rozwiązania, Kombinat Państwowych Gospodarstw Rolnych Świdnica. Budynki folwarczne po wojnie wykorzystywane były przez Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną. W latach siedemdziesiątych pałac był zamieszkany, odbywały się tu spotkania, zabawy i wesela. Na parterze budynku przez wiele lat był nawet sklep spożywczy.
Decyzją wojewódzkiego konserwatora zabytków z 08 listopada 1980 r. zarówno pałac jak i przypałacowy park zostały wpisane do rejestru zabytków. Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in cmentarz ewangelicki; oficynę pałacową / budynek zarządcy w zespole pałacowym (nr 10); domy mieszkalne i budynki gospodarcze w zespole (nr 22).
Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, został przekazany prywatnemu właścicielowi przez ówczesne władze województwa wałbrzyskiego jako rekompensata za mienie pozostawione na wschodzie. Kolejnym właścicielem obiektu została inwestorka z Belgii. W tym czasie wykonano prace zabezpieczające budynek przed dalszym zniszczeniem, uszczelniono i częściowo przełożono dach. Dzięki tym zabiegom oraz nadzorowi nad obiektem, budynek przetrwał do 2006 r. kiedy to kupili go obecni właściciele.
Natychmiast rozpoczęto prace porządkowe. Uprzątnięto teren i budynek. Po uzyskaniu odpowiednich pozwoleń budowlanych i konserwatorskich pierwszym etapem renowacji objęto dach, wymianę stolarki okiennej i budowę ogrodzenia. Po tych najważniejszych dla zabezpieczenia terenu i obiektu pracach, zabrano się do trwającej wiele lat renowacji pałacu. Główny nacisk położono na odtworzenie istniejących elementów elewacji, odrestaurowano zabytkowe boazerie ścienne i sufitowe, stiukowe sufity, historyczne piece kaflowe, kominek z piaskowca, przestronną drewnianą klatkę schodową oraz zabiegowe schody prowadzące do piwnicy, w której kiedyś znajdowała się pałacowa kuchnia. Wszystkie prace trwały prawie dziewięć lat. Udało się odtworzyć atmosferę rezydencji z końca XIX wieku, mi.in. dzięki antykom, obrazom oraz stylizowanym meblom.
Pałac Gruszów to budynek założony na rzucie prostokąta, murowany i tynkowany, podpiwniczony i dwutraktowy. Posiada dwie kondygnacje oddzielone profilowanym gzymsem międzykondygnacyjnym, płaski gzyms wieńczący i mansardowy dach z lukarnami. Wejście do pałacu usytuowane od strony parku stanowi okazały portyk wsparty na czterech kolumnach doryckich dźwigających taras. Całość budynku utrzymana jest w jednolitym charakterze nadanym mu podczas przebudowy na początku XX wieku.
