Nieznana dama spod pałacowej podłogi

Podczas prac renowacyjnych w Pałacu Gruszów – dawnym Schloss Birkholz – dokonaliśmy znaleziska, jakie zazwyczaj spotyka się tylko w archiwach lub powieściach. Podczas demontażu starej drewnianej podłogi, ukryta między deskami i pokryta kurzem minionych dziesięcioleci, pojawiła się historyczna fotografia: portret elegancko ubranej kobiety z końca XIX wieku. Kim jest ta dama? Czy uda się rozwiązać tę fascynującą zagadkę?

Rozpoczynamy poszukiwania

Po znalezieniu zdjęcia zwróciliśmy się w pierwszej kolejności do potomków przedwojennych właścicieli pałacu, rodziny von Dresky, aby uzyskać ewentualne informacje o damie z portretu. Jednak odpowiedzi były jednoznaczne: nikt nie był w stanie zidentyfikować kobiety na zdjęciu - ani jako członka rodziny, ani jako osoby zaprzyjaźnionej z familią von Dresky.

Pozostało nam więc jedynie przeprowadzenie analizy historycznej i technicznej – która doprowadziła nas zaskakująco daleko.

Kobieta o wysokim statusie

Dzięki nowoczesnej technologii rekonstrukcji obrazu, opartej na sztucznej inteligencji, udało nam się odrestaurować uszkodzone zdjęcie, a nawet przywrócić wyblakłe napisy na jego odwrocie. Kobieta wygląda na około 35–40 lat, ma na sobie elegancką bluzkę z wysokim ozdobnym kołnierzykiem i kwiatowymi haftami. Prezentuje się dostojnie, co jest typowe dla fotografii portretowych z późnego okresu Cesarstwa Niemieckiego. Wszystko – ubiór, pozycja, technika fotograficzna – wskazuje na wykształconą kobietę z wyższych sfer burżuazji lub niższej szlachty.

Jednak jeszcze ważniejsza okazała się inna wskazówka: zdjęcie pochodzi z pracowni nadwornego fotografa Eugena Kegela w Kassel. W pierwszej kolejności zajęliśmy się zatem poszukiwaniem informacji o autorze zdjęcia i technice wykonania portretu.

Fotografia gabinetowa – podkreślenie statusu społecznego

Znalezione zdjęcie jest klasyczną fotografią gabinetową (tzw. Carte de Cabinet), większym formatem portretowym, który był szczególnie popularny od lat 70. XIX wieku. Solidna kartonowa podkładka, na którą naklejano fotografię – w przypadku naszego znaleziska o wymiarach 10,8 × 16,5 cm – odpowiada dokładnie normom obowiązującym w tamtych czasach. Uwagę zwraca również rewers zdjęcia, na którym umieszczono artystycznie zaprojektowaną winietę z herbem, pieczęcią, łacińskim hasłem i informacją o pierwszej nagrodzie. Tylna strona fotografii służyła bowiem zawsze jako powierzchnia reklamowa dla pracowni.

Takie karty były zazwyczaj celowo wykonywane w renomowanych studiach fotograficznych, co stanowi kolejną wskazówkę dotyczącą statusu społecznego nieznanej damy.

Eugen Kegel – nadworny fotograf z Kassel

Autor zdjęcia, Eugen Kegel, był jednym z cenionych fotografów portretowych w Kassel pod koniec XIX wieku. W 1873 roku przejął studio fotograficzne po swoim ojcu przy ulicy Große Rosenstraße 5 i prawdopodobnie prowadził je aż do swojej śmierci w 1901 roku.¹

Jego prace odzwierciedlają typową estetykę epoki: delikatne oświetlenie, przejrzystą kompozycję i reprezentacyjny styl, jakiego wymagano od portretów dworskich i mieszczańskich.

„Nagrodzony pierwszą nagrodą we Frankfurcie nad Menem w 1883 r.” – pieczęć reklamowa?

Na rewersie karty znajduje się nadruk: „Nagrodzony pierwszą nagrodą we Frankfurcie nad Menem w 1883 r.”.

Badania źródeł współczesnych – Photographische Mitteilungen, Photographische Correspondenz, Frankfurter Tagespresse – sugerują, że nagroda ta odnosi się do wystawy rzemiosła lub sztuki we Frankfurcie w 1883 roku.² W latach 1880–1885 wystawy takie odbywały się regularnie, a fotografowie rywalizowali na nich o nagrody.³

Chociaż nie udało nam się znaleźć nazwiska Kegla na listach laureatów, to umieszczanie takich informacji o wyróżnieniach czy nagrodach odpowiadało ówczesnym strategiom reklamowym wielu studiów fotograficznych.⁴Służyło to bowiem budowaniu reputacji – i niewątpliwie również pozyskiwaniu klientów.

Tajemniczy herb pracowni

Na rewersie kartonu znajduje się również bogato zdobiony herb pracowni: dwa lwy, ozdobna tarcza  oraz motto przewodnie atelier , łacińska sentencja „Fideliter et constanter” („wiernie i wytrwale”).

Porównanie z oficjalnymi historycznymi herbami regionu – np.

• księstwa elektorskiego Hesji-Kassel,

• rodu Hesji

• i prowincji Hesji-Nassau 

pokazuje jednak, że emblemat Kegla nie jest herbem państwowym ani dynastycznym.⁵  Jest to raczej estetycznie zaprojektowana własna kreacja, typowa dla wielu ówczesnych studiów fotograficznych. Miała ona podkreślać powagę, zwracać uwagę na kunszt, podnosić wartość fotografii oraz akcentować bliskość do kultury dworskiej.⁶

Właśnie nadworny fotograf, taki jak Kegel, z pełną świadomością wykorzystywał takie emblematy jako wizualny znak jakości.

Wielka zagadka: kim jest ta kobieta?

Tyle udało nam się ustalić – o technice, fotografie, formacie, używanym herbie, a nawet o sloganach reklamowych studia. Jednak najważniejsze pytanie pozostaje bez odpowiedzi:

kim jest ta dama, której zdjęcie przez ponad 120 lat było ukryte pod podłogą pałacu w Gruszowie 

Czy była to:

• Mieszkanka pałacu Birkholz?

• Członkini rodziny von Dresky?

• Gościni, która podczas podróży do Kassel zleciła wykonanie swojego portretu?

A może fotografia nie ma bezpośredniego związku z pałacem – być może została tam przyniesiona znacznie później?

Żadne z badanych źródeł, żadne archiwa, żadne informacje od potomków, nie dają wskazówki. Zdjęcie pozostaje wprawdzie niemym, ale jednak pięknym świadectwem istnienia nieznanej kobiety, której historia zaginęła dla nas – ale której portret nieoczekiwanie ujrzał światło dzienne.

Rekonstrukcja znalezionego zdjęcia wspomagana sztuczną inteligencją.

Wniosek: Portret nieznanej kobiety wizerunek z przeszłości 

Znalezisko to daje nam wgląd w życie pod koniec XIX wieku: w estetykę fotografii gabinetowej, warsztat renomowanego fotografa dworskiego oraz autoprezentację społeczeństwa, które przywiązywało wówczas bardzo dużą wagę do przedstawianego wizerunku.

Jednak pomimo wszystkich analiz, badań historycznych i poszukiwań śladów, główna postać tego znaleziska pozostaje anonimowa. Mamy jedynie imponujący portret kobiety, której tożsamości prawdopodobnie nigdy nie uda nam się ustalić.

To, co nas zachwyciło i pozostanie w naszych zbiorach, to wspaniały wynik rekonstrukcji wspomaganej sztuczną inteligencją.

Zagadka – ale piękna.

Przy pomocy dzisiejszej technologii "ożywiliśmy" naszą tajemniczą damę.

Przypisy

1. Wykaz adresów m.in. w Adreß-Buch der Stadt Cassel z różnych lat (zdigitalizowanej w bibliotece uniwersyteckiej w Kassel).

2. Photographische Mitteilungen, lata 1882–1884, zdigitalizowane przez bibliotekę cyfrową SLUB Dresden i Uniwersytet w Heidelbergu.

3. Wskazówki dotyczące wystaw przemysłowych we Frankfurcie można znaleźć m.in. w Frankfurter Zeitung (rocznik 1883) oraz w raportach rocznych „Gewerbeverein Frankfurt”.

4. Na temat praktyk reklamowych studiów fotograficznych zob. Julius Schnauss, Lehrbuch der Photographie, wyd. 5, 1885; oraz różne ogłoszenia w Illustrirten photographischen Wochenblatt z lat 80. XIX wieku.

5. Porównanie na podstawie standardowych dzieł heraldycznych, m.in. Ströhl: Deutsche Wappenrolle (1897) i Siebmacher, Wappenbuch, a także digitalizacje z Landesbibliothek Kassel.

6. Na temat wykorzystania pseudoheraldycznych herbów studia fotograficznego zob. Monika Faber, Die Rückseiten der Fotografie: Atelierkultur 1860–1900 (Wiedeń, 2009).